Harcerstwo na  Rusi  i  w  Rosji 1913 — 1920

Harcerstwo na ziemiach Rusi i na szerokich obszarach Rosji, aż po Sybir, odegrało poważną rolę w wychowaniu narodowym młodzieży polskiej, zarówno rodzin stale tam osiadłych, jak rzuconych losami wojny. Było ono jednym z ważkich czynników renesansu polskości w duszach wielu emigrantów, owego jego odrodzenia, które się dokonało pod wpływem rodaków, przybyłych czasu wojny z kraju. A i z dusz młodych wygnańców wojennych niejedna zawdzięcza Harcerstwu nie tylko wytrwanie w polskości i wierze, ale umocnienie się, ale wyrobienie na świadomego i czynnego obywatela-Polaka.
poleca Wojciech Śliwerski Harcerstwo Rusi) było ośrodkiem i kierownikiem tej apostolskiej misji uharcerzania wielkich mas młodzieży, harcerski Kijów stał się siedzibą władz całej tej wielkiej organizacji i przodownikiem Ruchu, który nie tylko na kresach dawnej Rzeczypospolitej i na rosyjskiej obczyźnie piękne zapisał karty, ale ponadto przyniósł odradzającej się Polsce dar wspaniały dziesięciu tysięcy harcerzy, harcerek i przyjaciół Harcerstwa, przyniósł zjednoczonemu Harcerstwu w Polsce dar dorobku ideowego i metodycznego, doświadczenia organizacyjnego, oraz dar kilkunastu wartościowych wydawnictw harcerskich.

Praca obecna jest tylko szkicem, sam jej rozmiar z góry przesądził taki jej charakter, wykluczając pełne wykorzystanie nawet tego materiału, jakim rozporządzałem. Musiałem zrezygnować z przedstawienia rozwoju Harcerstwa, choćby przykładowego, w poszczególnych środowiskach. Poprzestając na charakteryzowaniu ogólnemu Ruchu i przedstawianiu głównie akcji Naczelnictwa, bynajmniej nie miałem zamiaru pomniejszać ważności pracy i zasług pracowników poza Kijowem. Przeciwnie, pragnę, aby szkic ten zachęcił do zbierania materiałów, które by pozwoliły zobrazować dokładnie cały ruch harcerski w latach 1913 — 1920 na Rusi i w Rosji.

Przekracza już zupełnie ramy szkicu historia udziału harcerzy i harcerek Rusi i Rosji w polskiej akcji wojennej i pomocniczej dla wojska. Piękna książka Władysława Nekrasza „Harcerze w bojach” wykorzystała w tej mierze wszystkie materiały dostępne jej autorowi. Jeśli chodzi o źródła, to najgorzej przedstawia się okres: koniec 1915 — początek 1917 r., okres pracy tajnej, a bujnie rozwijającej się. Okresowi poprzedniemu poświęcono artykuły w „Młodzieży” i „Harcach”, napisane przez uczestników pracy „za świeżej pamięci”, oraz ustęp w książce „Harcerze w bojach”; miałem także do dyspozycji relacje J. i St. Grzymałowskich, specjalnie dla tej pracy napisane. Co prawda pomiędzy źródłami dotyczącemu samych początków Harcerstwa na Rusi istnieją pewne rozbieżności co do niektórych dat i szczegółów personalnych, jak to zaznaczam w odpowiednich miejscach.
Do okresu po wybuchu rewolucji mamy wiele materiałów w okólnikach i sprawozdaniach, drukowanych we wspomnianych czasopismach, a także w pismach nieharcerskich. Lecz okres środkowy, pracy tajnej, więc „oszczędnej” w materiały archiwalne, najwięcej wymagał rekonstrukcji, opierającej się na pamięci. Wspomnienia moje zawsze jednak zaczepiają o fakty w jakiś sposób zanotowane w druku. Wielką pomocą były mi notatki Romana hr. Bnińskiego i Henryka Glassa.
Zwracam uwagę na „spis środowisk harcerskich” oraz „spis wydawnictw”, zamieszczone na końcu książki.

Proszę Czytelników, którzy pracowali na Rusi i w Rosji, o uwagi i uzupełnienia, oraz materiały i dokumenty, które by pozwoliły przystąpić do opracowania szczegółowej historii Harcerstwa na Rusi i w Rosji, jak to uchwalił III Zjazd w Kijowie, a do czego z różnych stron mnie zachęcają.